از ابتدای سال جاری تا دوم خرداد سال ۱۴۰۴، سواحل مازندران شاهد تلف شدن ۱۸ مورد فوک خزری بوده است. این آمار نگران‌کننده، سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست مازندران را بر آن داشت تا بر ضرورت اقدامات مؤثر برای صیانت از این گونه در معرض انقراض تأکید کند. این گونه تنها پستاندار بومی دریای خزر است و کاهش شدید جمعیت آن زنگ خطری جدی برای اکوسیستم این پهنه آبی محسوب می‌شود.
فوک خزری: گونه‌ای در خطر انقراض
محمدرضا کنعانی، سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست مازندران، روز شنبه ۳ خرداد، در خصوص وضعیت فوک خزری توضیح داد. او بیان کرد که این گونه به دلیل کاهش شدید جمعیت، تخریب زیستگاه، آلودگی‌های انسانی و تهدیدات طبیعی، در فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) به عنوان گونه “در معرض انقراض” ثبت شده است. سواحل جنوبی دریای خزر، به ویژه نوار ساحلی مازندران، به عنوان یکی از زیستگاه‌های مهم موقتی و مسیرهای مهاجرت فصلی این گونه، اهمیت ویژه‌ای دارد.
کنعانی افزود که بررسی داده‌های میدانی از سال ۱۴۰۱ تاکنون، روند نگران‌کننده‌ای در خصوص تلفات فوک خزری نشان می‌دهد. او همچنین خاطرنشان کرد که تلفات این گونه عمدتاً در بازه زمانی فروردین تا آبان‌ماه رخ می‌دهد.
دلایل احتمالی تلفات و چالش‌های کالبدگشایی
دلایل احتمالی تلفات فوک خزری متعدد و پیچیده است. کنعانی به عوامل زیر اشاره کرد:
- آلودگی‌های نفتی و صنعتی: ورود مواد آلاینده به دریای خزر، سلامت فوک‌ها را به شدت تهدید می‌کند.
- کاهش منابع غذایی: تغییرات اکوسیستم و صید بی‌رویه می‌تواند منجر به کمبود غذا برای این پستاندار شود.
- بیماری‌های ویروسی: بیماری‌هایی مانند دیستمپر، که در میان فوک‌ها شایع است، می‌تواند تلفات گسترده‌ای را به دنبال داشته باشد.
- گرفتار شدن در تورهای صیادی: تورهای رها شده یا فراموش شده توسط صیادان، یکی از عوامل اصلی مرگ و میر این گونه است.
- برخورد با شناورها: تردد شناورها در دریای خزر می‌تواند به برخورد با فوک‌ها و آسیب‌دیدگی یا مرگ آن‌ها منجر شود.
- آثار تغییرات اقلیمی: تغییرات دمایی و محیطی ناشی از گرمایش جهانی نیز می‌تواند بر زیستگاه و بقای این گونه تأثیر منفی بگذارد.
متأسفانه، بخشی از تلفات در فاصله‌ای دور از ساحل رخ می‌دهد و لاشه‌ها پس از چند روز توسط امواج به نوار ساحلی رانده می‌شوند. در بسیاری از این نمونه‌ها، به دلیل پیشرفت فساد لاشه، امکان کالبدگشایی علمی و تعیین دقیق علت مرگ فراهم نیست که این موضوع چالش‌های بیشتری را در ریشه‌یابی علل تلفات ایجاد می‌کند.
برنامه اقدام ملی حفاظت از فوک خزری و همکاری‌های منطقه‌ای
در پی ثبت این تلفات نگران‌کننده، برنامه اقدام ملی حفاظت از فوک خزری در استان مازندران آغاز شده است. این برنامه با مشارکت دانشگاه تربیت مدرس نور، مرکز امداد و نجات فوک خزری و حمایت سازمان حفاظت محیط زیست تدوین شده و با استقرار دبیرخانه دائمی در دانشگاه تربیت مدرس نور، فرایند اجرای آن آغاز شده است.
مجموعه‌ای از اقدامات بر اساس این برنامه در دستور کار قرار گرفته که مهمترین آن‌ها عبارتند از:
- پایش روزانه و منظم سواحل: توسط ادارات حفاظت محیط زیست شهرستان‌های ساحلی و ثبت دقیق مشاهدات.
- هماهنگی فوری با دامپزشکی: برای نمونه‌برداری، کالبدگشایی و دفن بهداشتی لاشه‌ها.
- گشت‌های مشترک دریایی: با هماهنگی نهادهای ذیربط مستقر در دریا.
- تجهیز سه مرکز امداد و نجات: در بهشهر، بابلسر و تنکابن (در حال انجام).
- تشکیل کمیته مشورتی استانی: با حضور متخصصان، سازمان‌های مردم‌نهاد و نمایندگان جوامع محلی.
- برگزاری کارگاه‌های آموزشی تخصصی: در زمینه اصول نمونه‌برداری و کالبدگشایی برای ادارات دامپزشکی و حفاظت محیط زیست شهرستان‌های ساحلی.
- نشست با دستگاه‌های اجرایی: برای تبیین نقشه راه و هم‌افزایی نهادی.
- تقویت همکاری‌های منطقه‌ای: در چارچوب کنوانسیون تهران برای پایش مشترک و تدوین پروتکل‌های حفاظتی.
مسئولیت فراتر از استان: تعهد ملی و بین‌المللی
سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست مازندران با تأکید بر نقش ویژه مازندران در حفاظت از این گونه، خاطرنشان کرد: “این استان یکی از پهنه‌های اصلی استراحت و عبور فوک خزری در سواحل جنوبی دریای خزر است و حفاظت از آن، مسئولیتی فراتر از استان و در چارچوب تعهدات ملی و بین‌المللی کشور قرار دارد.”
کنعانی تصریح کرد که اداره‌کل حفاظت محیط زیست مازندران با بهره‌گیری از تمامی ظرفیت‌های فنی، تخصصی و انسانی خود، اجرای کامل برنامه اقدام ملی و توسعه هماهنگی بین‌بخشی را با جدیت دنبال می‌کند. صیانت از فوک خزری، تجلی‌گاه تعهد ایران به تنوع زیستی، نسل‌های آینده و همکاری منطقه‌ای برای حفاظت از دریای خزر است. این تلاش‌ها نشان می‌دهد که برای حفظ این گونه ارزشمند، نیازمند مشارکت همه جانبه دولتی، مردمی و بین‌المللی هستیم.
